تاريخچه ساخت پهپاد

اولين پهپادهاي ايراني ، چگونه و چه ‌زماني ساخته شدند؟

اولين پهپادهاي ايراني ، در دوران دفاع مقدس و با هدف شناسايي مواضع دشمن ساخته شدند.

اگرچه از سال‌ها پيش از جنگ ، پرنده‌هاي هدايت‌پذير از راه دور (پهپاد) ، به‌عنوان ابزار اطلاعاتي در ارتش‌هاي جهان از جايگاه خاصي برخوردار بودند ، اما در ارتش ايران قبل از پيروزي انقلاب اسلامي محلي از اعراب نداشتند و گفته مي‌شود كه چند فروند از پهپادهاي هدف ، در يكي از پايگاه‌هاي نظامي ديده شده كه در دوران دفاع مقدس هيچ مأموريتي از خود نشان ندادند.

ضرورت به‌كارگيري پهپادهاي شناسايي ، دقيقاً از روزي مطرح شد كه فرماندهان جبهه‌هاي جنگ با چالشي به‌نام محدوديت پروازي هواپيماهاي شناسايي RF4 ارتش روبه‌رو شدند و از عكس هوايي ، به‌عنوان مهمترين و قابل اتكاترين وسيله كسب اطلاعات و شناخت موقعيت دشمن در صحنه نبرد ، محروم شدند.

به‌دنبال تحريم‌هاي اقتصادي ــ تسليحاتي ، نياز جبهه‌هاي جنگ به عكس هوايي و نگراني فرماندهان از نبود وسيله جايگزين ، نيروهاي مؤمن ، متعهد و جوان مراكز تحقيقاتي دانشگاهي بر آن شدند تا در جهت تأمين جايگزيني ، براي آن به‌فكر چاره باشند و قرار داشتن كشور در تحريم‌هاي اقتصادي ــ تسليحاتي ، آمريكا و دنياي غرب از يك طرف و تصويب عمليات استانچ¹ عليه جمهوري اسلامي ، امكان دستيابي به پهپادهاي نظامي را براي نيروهاي مسلح ايران طولاني و يا غيرممكن ساخته بود ، كه رزمندگان براي تأمين آن هدف مجبور به ساخت و ارتقاي هواپيماهاي مدل شدند.

واحد اطلاعات عمليات قرارگاه خاتم الانبياء(ص) ، محوري‌ترين قرارگاه عملياتي سپاه كه كار ساماندهي ، هدايت و طرح‌ريزي عملياتي قواي اسلام عليه نيروهاي اشغالگر بعثي را به‌عهده داشت در سال 1362 گرفتار چالشي مهم در زمينه كسب اطلاعات از مواضع دشمن شد. اين واحد كه از روش‌هاي گوناگون از جمله عكسبرداري هوايي توسط هواپيماهاي RF4 و RF5 ارتش جمهوري اسلامي ، گروه‌هاي پياده شناسايي ، شنود مخابراتي و تخليه اطلاعاتي اسراي جنگي به كسب اطلاعات از دشمن اقدام مي‌نمود ، در سال 1362 پس از جلسه مشترك فرماندهان ارتش و سپاه و اعلام فرمانده نيروي هوايي ارتش مبني بر وضع محدوديت پرواز براي هواپيماهاي RF4 به‌دلايل مختلف از جمله كمبود هواپيما و پرمخاطره بودن اين نوع پروازها ، فرماندهان جنگ را به‌دنبال يافتن وسيله يا روش جايگزين رهنمون كرد.

اگرچه خاستگاه اوليه ساخت پرنده‌هاي بدون سرنشين ، با رويكرد شناسايي و عكسبرداري هوايي مشخص و روشن نيست ، اما قدر مسلم اين است كه ابتدا شهيد چمران در وزارت دفاع و سپس جهادهاي دانشگاهي دانشگاه اصفهان ، دانشگاه صنعتي اصفهان ، دانشگاه صنعتي شريف و دانشگاه شيراز ، گام‌هاي اوليه را براي تأمين آن هدف برداشته‌اند كه به‌لحاظ دستيابي دانشگاه اصفهان به موفقيت‌هايي ، روند پيگيري ساخت ، توليد و بهره‌برداري اطلاعاتي تا تشكيل يگان پهپاد در سپاه از آنجا آغاز شد.

نياز قرارگاه خاتم به اطلاعات از عمق نيروهاي دشمن ، كه تأمين آن توسط نيروهاي پياده شناسايي قابل اتكا نبود ، از يك طرف و عدم تأمين عكس‌هاي هوايي توسط ارتش از طرف ديگر، نياز به اين پرنده را شديدتر كرد.

با انجام موفقيت‌آميز اولين تست عملياتي توسط اين هواپيماي ساخت جهاد دانشگاهي دانشگاه اصفهان در نزديكي جزيره ماهي ، تحت نظر فرماندهان قرارگاه خاتم ، اميد به جايگزين شدن اين پرنده‌هاي بدون سرنشين به‌جاي هواپيماي RF4 پررنگ ‌تر شد و به‌دستور فرمانده سپاه تشكيل گردان رعد ، گرداني اطلاعاتي با هدف تأمين عكس هوايي ابلاغ شد. اين گردان ، با استقرار در شهر اهواز و سپس در پادگاني در نزديكي جبهه‌هاي جنگ ، به گسترش ساختار و سازمان پرداخت و تلاش كرد ، جاي عكس‌هاي هوايي ارتش را براي فرماندهان سپاه پر كند.

اگرچه اين گردان هيچگاه ، ساختاري هم‌عرض نام خود تا پايان جنگ نيافت ، اما با ساخت انواع هواپيماهاي بدون سرنشين ، هم در نوع مأموريت هم در جغرافياي عملياتي و هم در تنوع مأموريتي گسترش يافت و به اكثر نيازهاي عملياتي ، حتي فراتر از عكس‌هاي هوايي ارتش براي طرح ريزي عمليات آفند و پدافند سپاه و ارتش پاسخ داد.

مزيت‌هاي عكس‌هاي هوايي گرفته‌شده توسط پهپادهاي سپاه هم بر عكس‌هاي هوايي RF4 و هم بر شناسايي‌هاي زميني، فرماندهان را بر آن داشت كه از اين عنصر نوپا اما مؤثر و راهگشا حمايت و جايگاه ويژه‌اي در طرح‌ريزي عملياتي براي آن باز كنند، به‌طوري كه برخي از فرماندهان اجراي عمليات را موكول به ديدن عكس‌هاي هوايي پهپادها مي‌كردند.

مزيت‌هاي عكس‌هاي هوايي گرفته‌شده توسط پهپادهاي سپاه ، هم بر عكس‌هاي هوايي RF4 و هم بر شناسايي‌هاي زميني ، فرماندهان را بر آن داشت كه از اين عنصر نوپا اما مؤثر و راهگشا ، حمايت و جايگاه ويژه‌اي در طرح ‌ريزي عملياتي براي آن باز كنند.

سادگي در ظهور عكس‌ها ، به‌ وفور بودن آن‌ها و مهمتر از همه به ‌روز بودن اين نوع عكس‌ها در برخي از موارد تا رده گردان را پوشش مي‌‌داد و در توجيه عملياتي منطقه بسيار قابل اتكا مي‌نمود. وضوح بالاي عكس‌ها ، عكس‌برداري با نماهاي نزديك ، عكسبرداري چند زوايه‌اي از يك منطقه مورد نظر، گستردگي مناطق عكسبرداري‌شده ، سرعت عمل در عكسبرداري تا بهره‌برداري ، كم‌هزينه بودن پروازها ، عدم نياز به مهارت ويژه براي تفسير عكس‌ها ، از ويژگي‌هاي مهم عكس‌هاي هوايي پهپادها به‌حساب مي‌آمد كه خيلي زود ، اين گردان را مورد توجه قرار داد.

تأثيرات نظامي پهپادها ، چه در آفند و چه در پدافند از برجستگي‌هاي اين يگان بود كه برخي از آن‌ها عبارتند از: كمك به بازنويسي نقشه‌هاي نظامي ، كمك به كاهش تلفات انساني ، كمك به تقاطع اطلاعاتي ، كمك به اهداف عملياتي هوانيروز، انجام عمليات رواني عليه دشمن ، انجام عمليات فريب ، تكميل‌كننده و تصحيح‌كننده شناسايي زميني ، كسب اطلاعات از مناطق غيرقابل دسترس ، ايفاي نقش در تك و پاتك ، شناسايي ميادين مين و مواضع انتخابي دشمن و... .

آنچه توانست يگان پهپاد را در طول دوران دفاع مقدس ، هر روز بيش از پيش مورد توجه قرار دهد و سهم بيشتري از كسب اطلاعات از دشمن را در حوزه طرح‌ريزي عهده‌دار شود ، علاوه بر سخت‌كوشي ، از‌جان‌گذشتگي و ايثار كادر فني و پروازي آن ، نوآوري و اتكا بر دانش بومي بود.

نيروهاي پهپاد ، با ارتقاي توانمندي پهپادها چه در زمينه عمق پروازي و چه در وسعت ميدان عكسبرداري ، ابتكارات و نوآوري‌هاي مختلفي را تجربه نمودند ، كه مي‌توان به ابتكار در ارتقاي موتور و بدنه ، ارتقا در كاربري انواع دوربين‌هاي عكسبرداري در پرنده‌ها ، ساخت و توليد لانچر ، اسكيت و... اشاره كرد.

حجم روزافزون مأموريت‌هاي ابلاغي قرارگاه عملياتي خاتم از يك طرف و لزوم ساخت هواپيماهاي جديد با قابليت بالاتر، از طرف ديگر هرگز به پهپاد امكان جدا كردن آموزش و عمليات را تا پايان جنگ نداد و اين يگان با حفظ توانمندي رزمي ، انواع آموزش‌هاي فني و خلباني را در خلال عمليات‌ها و مأموريت‌ها به‌انجام مي‌رساند.

راه‌اندازي پهپاد در غرب كشور ، قبل از اينكه ترجمان توسعه ساختار و سازمان پهپاد به‌حساب آيد ، بيانگر گستردگي نياز واحد اطلاعات به اين يگان بود.

گردان رعد ، با ارتقاء سطح دانش پروازي و با موفقيت در ساخت انواع هواپيماي بدون سرنشين ، تحت عناوين تلاش 1 و 2 و 3 هواپيماهاي مهاجر و... خيلي سريع به يگان پهپاد، ارتقاء سازمان يافت و توانست با تصويربرداري از مناطق تحت اشغال دشمن ، نقش بي‌بديل خود را در عرصه اطلاعات ثبت نمايد. قرار گرفتن كشور در تحريم‌هاي ظالمانه اقتصادي و نظامي توسط ابرقدرت‌ها در هشت سال دفاع مقدس ، علاوه بر اينكه دستيابي ايران به هواپيماهاي بدون سرنشين را غيرممكن مي‌ساخت ، مسير دستيابي حتي به قطعات تجاري هواپيماهاي مدل را نيز دچار مشكل كرده بود. با اين پيشينه يگان پهپاد اقدام به نوآوري در ساخت پرنده‌هاي مدل ، با قابليت نظامي اعم از عكسبرداري هوايي ، تهاجمي ، خودانهدامي ، هدف و... كرد و در طول جنگ ، با توليد و بهره‌برداري از هواپيماهاي مدل «تلاش» و «مهاجر» ، سهمي در خور در اطلاعات عمليات ايفا كرد.

موفقيت در صنعت ساخت و به‌كارگيري اطلاعات پرنده‌هاي بدون سرنشين ، با امور حفاظتي باعث شد كه تا سال 1366 دشمن از كارآيي اين پرنده‌ها بي‌خبر بماند و به‌دليل ساختار ساده آن‌ها ، نتواند حتي يكي از آن‌ها را با انواع جنگ‌افزارهاي خود ساقط كند.

پس از عمليات خيبر در سال 1362، بنياد هريتيج آمريكا ، طرحي را مبني بر از بين بردن اصل اميد به ريگان رئيس جمهور آن كشور ارائه كرد ، اين سياست به منزله تشديد فشار به ايران و نااميدكردن از دست‎يابي به پيروزي در جنگ بود. اين سياست بر چند اصل استوار بود ، كه يكي از اصول آن اجراي عمليات استانچ با هدف جلوگيري از فروش سلاح به ايران بود. اين عمليات از پائيز 1983 به‌فرماندهي ويليام اشنايدر دستيار امور خارجه آمريكا در مسائل امنيتي شروع شد ، به اين ترتيب كه آمريكايي‌‎ها با جمع‌آوري اطلاعات در مورد خريد سلاح و وسائل نظامي توسط ايران ، از طريق دولت يا واسطه‎ها و يا بازار سياه ، بلافاصله وارد عمل مي‌‎شدند و به كشور فروشنده تذكر مي‌‎دادند و يا بعضاً اقدام به دستگيري فروشنده و واسطه و يا خريدار مي‌كردند.